سفری به شهرستان قوچان

بنای شهر فعلی قوچان در فاصله 10 کیلومتری شهرکهنه قرار دارد. مورخین این شهر را با شهر باستانی اشک یا ارسکه مطابق دانسته‌اند. در متون قدیمی نام این شهر خبوشان و خوجان نوشته شده است. شهرستان قوچان در فاصله 130 کیلومتری مشهد مقدس و در مسیر جاده آسیایی و شمال شرقی کشور قرار دارد و محدوده آن از شمال به درگز و کشور ترکمنستان و از جنوب به نیشابور و از شرق به چناران و از غرب به فاروج منتهی می گردد و از معبر گمرک باجگیران به کشورهای آسیای میانه متصل می گردد و دارای 28 کیلومتر مرز بین المللی با کشور ترکمنستان می باشد و ارتفاع آن از سطح دریا 1350 متر و با قرار گرفتن در بین ارتفاعات هزار مسجد و آلا داغ دارای آب و هوای معتدل و سرد می باشد.

قدمت قوچان به حدود 250 سال پیش از میلاد بر می گردد. از صدر اسلام تا اوایل تسلط قوم مغول به اسامی آساآک ،آشاک، آرسکا، استوا، خوجان، خبوشان یاد شده است و سلسله اشکانی از 256 سال قبل از میلاد تا 224 میلادی بر ایران حکومت داشته اند . اولین پایتختش در حوالی قوچان امروز بوده است .

شهر قوچان در زلزله پیاپی سالهای 1311و 1312 ه.ق. در هم ریخت و سیل 1355 ه.ش. نیز زخم دیگری بر سینه مردمان مقاوم و صبور این خطه وارد آورد و خانه های شهر قدیم (قوچان عتیق) را به آوار تبدیل کرد که در همان سالهای وقوع زلزله ، شجاع الدوله محمد ناصر خان پس از تهیه زمین در حدود 12 کیلومتری شهر مخروبه مکانی را برای ایجاد شهر جدید در نظر گرفت.

دشت قوچان و حوزه رود اترک در مجاورت ارتفاعات هزار مسجد، شاهجهان ، عامل مهمی در پیدایش تمدنهای پیشرفته حداقل در هزاره چهارم قبل از میلاد و پس از آن بوده و بدلیل اقلیم مناسب و خاک حاصلخیز از گذشته های دور تا به امروز مورد سکونت قرار گرفته است و بدلیل موقعیت جغرافیایی آن در مسیر جاده آسیایی و ترانزیتی کشورهای آسیای میانه از معبر گمرک باجگیران همیشه مورد توجه بوده است.

برخی از مکان های دیدنی و تاریخی شهرستان قوچان عبارتند از: آرامگاه بابا حسن در روستای خسرویه، آستانه شهر کهنه، امام زاده اسماعیل بن موسی بن جعفر(ع) در آبادی جرتوده، امام زاده جعفر در3 کیلومتری شهر قوچان، امام زاده حسین اصغر در سر ولایت، امام زاده حسین بن حسن مجتبی در نوروزی، امام زاده علی بن موسی در آبادی شرف، تپه چیلغانی در قوچان، تپه زوباران درقوچان، تپه‌فتح‌آباد در 5 کیلومتری باختر قوچان، تپه نادری (مروارید تپه) در شمال باختری شهر قوچان، تپه یام در شمال فاروج، قلعه تپه در 15 کیلومتری شهر قوچان و مدرسه عوضیه یا مسجد جامع ،باجگیران ،محور یوسفخان - عمارت ، روستای رهورد ، شهر کهنه(آبگرم ، امامزاده و ...) ، روستای شارک ، آستان متبرکه امام زاده سلطان ابراهیم ، رباط سهل آباد ، معماری صخره ای کلر ، موزه مردم شناسی قوچان با این وجود قوچان از جمله شهرهای استان خراسان شمالی است که دارای جاذبه‌های گردشگری می‌باشد که کمتر به آن توجه شده است. در ادامه به برخی از جاذبه های مهم گردشگری و طبیعی و تاریخی این شهر می پردازیم

حمام شازده

حمام شازده در شهرستان قوچان، خیابان شهید مطهری، خیابان گوهر شاد قرار دارد. این حمام از جمله آثار اواخر دوره قاجاریه استان خراسان شمالی و شهرستان قوچان به حساب می‌آید.

حمام شازده پس از شکل‌گیری شهر قوچان بعد از سال 1312 قمری در مرکز این شهر ساخته شده است. این حمام در دوره پهلوی تغییرات اندکی یافت و تبدیل به حمام دوشی شد. این حمام دارای 2 در ورودی برای خانم‌ها و آقایان بوده که هر کدام منتهی به فضای معماری مجزایی شامل پاشور، دالان، خزینه، سربینه، مخزن آب، نظافتخانه، مسجد، و … می‌شود. حمام شازده در سال 1382 توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره 10179 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

آبشار و دره سراب

. آبشار و دره سراب در 12 کیلومتری جنوب شهر قوچان در دامنه ارتفاعات کوه سنگر و محمد بیک با ارتفاع تقریبی 2840 متر واقع است که در سرچشمه رودخانه سراب آبشار بسیار زیبایی معروف به شارشار دیده می شود . ارتفاع این آبشار در حدود 20 و عرض آن 30 متر می باشد . با وجود نقاط سرسبز پیرامون آن چشم اندازهای بدیعی بوجود آمده است . فاصله روستای سراب تا آبشار آن در حدود 3 کیلومتر می باشد.

تپه نادری یا مروارید تپه

این تپه در حال حاضر عظیم‌ترین و مهم‌ترین محوطه باستانی شمال شرق کشور و یکی از اولین مراکز فرهنگ و تمدن و تاریخ خراسان شمالی به حساب می‌آید. قدمت این تپه مربوط به هزاره پنجم و چهارم پیش از میلاد است و از اولین محوطه‌های مسکونی حاشیه رود اترک محسوب می‌شود.

این پدیده شگفت‌انگیز همانند کوهی در داخل شهر شیروان قرار گرفته است و بر دشت شیروان مشرف است. این تپه عظیم‌ترین تپه دست‌ریز ایران است که ۲۵ متر ارتفاع و حدود ۹۰ متر قطر دارد و در زمان شاه سلطان حسین صفوی، مقرِّ فرماندهی حکومت شمال خراسان بوده .سفال‌های به دست آمده از این تپه باستانی، از نوع سفال‌های قرمز با نقش سیاه و مربوط به هزاره پنجم قبل از میلاد با قدمت ۷ هزار ساله است

منطقه گردشگری سد تبارک و دره یوسف خان

روستا و منطقه تبارک در 20 کیلومتری شمال شرقی قوچان واقع شده است . وجود آب و هوای مستعد و باغات و اشجار فراوان و در نتیجه اقلیم مناسب که یکی از دلایل آن عبور دائمی رودخانه اترک و ارتفاعات نسبتاً بلند آن است سبب گردیده پراکنش انواع گیاهان دارویی ، پرندگان مهاجر و ماهیان رودخانه ای در سد تبارک و محوطه ی پیرامون آن ایجاد گردد . و همین خصوصیات اقلیمی و محیط زیست باعث شده که این مکان به صورت یک جاذبه طبیعی پذیرای مسافران و گردشگران ورودی به این منطقه باشد.

آبگرم شهر کهنه

چشمه سارهای جاری موسوم به آبگرم شهر کهنه در 18 کیلومتری بخش غربی قوچان و به فاصله 6 کیلومتری از بنای آرامگاه امام زاده سلطان ابراهیم (ع) قرار دارد . وجود آب معدنی با خواص درمانی آن و حرارت نسبتاً گرم مهمترین دلیل جلب گردشگر و مسافران به این نقطه از شهرستان قوچان است که در حال حاضر نیز همه ساله تعداد بسیاری از مسافران از استان های دیگر کشور برای استفاده از مواهب طبیعی به دیدار این مکان می آیند.

دره شمخال

دره شمخال نامی است برگرفته از روستایی کوهپایه ای به همین نام که از شمال شرقی به کوه آسلمه و از جنوب شرقی به رودخانه دائمی کال شمخال محدود است. این روستا بنای تاریخی کهنی ندارد اما اقلیم مساعد، خاک مرغوب و منابع غنی آب، تاثیر فراوانی در شکل گیری روستا داشته و اسم روستا ظاهرا از یک نوع تفنگ به نام شمخال گرفته شده است. مردم روستا که اینک حدود 500 نفر هستند کرد کرمانج و پیرو مذهب شیعه اند و عموما از طریق کشاورزی به ویژه باغداری و دامداری و عده ای هم از راه صنایع دستی معیشت می گذرانند.

شمخال دره ای به زیبایی بهشت بر روی زمین است جایی بکر که هنوز دستخوش تغییرات زیادی نشده است. این دره و روستای زیبای آن در در فاصله سه کیلومتری جنوب شهر باجگیران و 65 کیلومتری شمال غربی قوچان واقع شده است. دره شمخال دارای شیب ملایمی است که در ورودی خود روستایی به همین نام با بافت مسکونی متراکم را جای داده و استمرار آن در میان دره خوش آب و هوای شمخال موقعیت منحصر به فردی به این روستا داده است. در مدخل ورودی زو (دره) رودخانه ای فصلی جاری است که هنوز آب چندانی در آن دیده نمی شود اما هر چه به داخل دره فرو می رویم بیشتر زیبایی ها و آب جاری و زلال آن چشمگیر می شود.

دره شمخال دارای پیچ و خم های بسیار و جذابیت های زیاد است چنانکه در پس هر خم آن چشم اندازهای ویژه ای را به نمایش می گذارد، دره شبیه ماری است که باید تمام آن را گشت تا همه زیبایی هایش را حس و لمس نمود. رود فصلی جاری در مسیر در تمام مسیر همراهی مان می کند هر چند در آغاز راه چندان عمق و آب زیادی ندارد اما هر چه جلوتر بروید به یمن وجود چشمه سارهای زیبای مسیر و آبشارهای جاری از اطراف صخره پر آب تر و جذاب تر می شود در عین آنکه بر زلالیت و شفافیت آن هم افزوده می شود.

دره شمخال دارای دیواره های عظیم و پر صلابت صخره ای است که اطرافش چونان دژی رودخانه را در خود گرفته اند و در عین صلابت با سبزی سبزه و روشنی آب در آمیخته و جلوه ای زیبا و رنگی از آثار گذر زمان چون شکست ها و تخلخلها را بر دیوارها می توان دید. عطر درختان گردو در آغاز مسیر با بوی خوش نم و رطوبت دیواره های سنگی عطر زندگی را همه جا پراکنده میکند و هر چه پیش بروید بر تعداد بوته های تمشک وحشی کمای، موسیر، آنوخ، چریش (نوعی سبزی که در نان محلی استفاده می شود)، گون، درختچه های زرک وحشی و هزار و یک گیاه دارویی که برای مردم منطقه آشنایی دیرینه هستند، بیشتر می شود. این شکوه، زیبائی، صفا و تنهائی نوعی افسونگری در خود دارد که چشم هر بیننده را افسون و در خود محو می کند.

موقعیت جغرافیایی: 65 کیلومتری شمال شهر قوچان، ابتدای آن در حوزه شهرستان قوچان است و انتهای آن در حوزه شهرستان درگز.

دسترسی: در میدان فلسطین قوچان، سواری های شخصی علاقه مندان را به روستای شمخال می رسانند و در صورت هماهنگی دوباره از انتهای دره به قوچان بر می گردانند. جاده تا روستای شمخال آسفالته است و از تونل بلند باجگیران عبور می کند.

طول دره: از روستای شمخال تا درونگر، حدود 18 کیلومتر است (با استناد با تابلوی نصب شده در ابتدای مسیر).

ارتفاع دیواره دو طرف دره: در بلندترین نقاط تا 200 متر هم برآورد شده است.

رباط سهل آباد

این بنا در حاشیه شمالی روستایی به نام سهل آباد در 55 کیلومتری شرق قوچان قرار دارد و روزگاری پذیرای کاروانیان و مسافران خسته از راه بوده است . علت وجودی رباط مزبور در این مکان عبور مسیر فرعی منتهی به جاده ابریشم از همین نقطه می باشد. رباط سهل آباد از نوع سرپوشیده آجری با زیربنای تقریبی 480 مترمربع است که قوسهای جناغی به صورت چهارتایی بر روی پاکار ستون ها ، فضای داخلی پوشش سقف آن را ایجاد نموده است . نشانه ها و شواهد معماری بر جای مانده گویای بنیان این رباط در اواخر دوره تیموری و اوایل دوره صفوی است.

معماری صخره ای کلر

این اثر صخره ای در چشم انداز یکی از ارتفاعات مشرف بر روستای کلر در 25 کیلومتری شرق قوچان به صورت حفره هایی وسیع ایجاد شده است . فضای داخلی این معماری صخره ای به طول 12 متر و مشتمل بر دیواره سرتاسری به صورت شرقی - غربی است که در هر سوی آن پنج اتاق کوچک و بزرگ به ارتفاع 180 سانتی متر ایجاد شده است . در مجموع 16 حلقه چاه با عمق های متفاوت در کف این فضاها وجود دارد . اگر چه برخی از صاحبنظران معماری صخره ای کلر را پناهگاهی از دوران ایلخانی می دانند اما احتمال دارد این مکان به عنوان محل عبادت فرقه ای از پیروان تصوف به نام شکفیه باشد که به سبب مسائل مذهبی و سیاسی آن روزگار در میان شکاف کوه ها به صورت دسته جمعی زندگی می کردند.

یخدان نمد مالها

در چشم انداز حاشیه جنوبی جاده قوچان به فاروج در مجاورت گورستان قدیمی شهر بنایی مخروطی و خشت و گلی جلب نظر می نماید ، که به یخدان نمدمالها مشهور است. ساختار این یخدان شامل گنبد مخروطی و چاله نگهداری یخ می باشد که گذشت زمان و عوامل گوناگون، پلکان ، حوضچه و دیوار سایه انداز آن را تخریب نموده است. این بنا دارای دو ورودی در ضلع شمالی و جنوبی است که بعدها درگاه شمالی آن مسدود شده است . پیرامون گنبد مخروطی یخدان تیرهای چوبی کوچکی نصب گردیده یا که گویا عملکرد آن استحکام بخشی گنبد بوده است. یخدان نمدمالها یادگاری از معماری دوره قاجار در این ناحیه است.

رود اترک

این رود حدود ۲۷،۳۰۰ کیلومتر از اراضی را آبیاری می‌کند، اما به جهت مصرف زیاد آب آن فقط در مواقع سیل تا دریا ادامه می‌یابد.

بخشی از رود اترک در ناحیه چات، پس از اینچه برون به موجب قرارداد آخال در سال ۱۸۸۱ مرز رسمی ایران قاجاری و امپراتوری روسیه شد.

در سال ۱۹۲۶ به موجب قراردادی میان ایران و شوروی قرار شد که حداقل 50 درصد از آب این رودخانه وارد خاک ترکمنستان شود.

منطقه مراوه‌تپه با دارا بودن 5 هزار هکتار مزارع گندم و جو آبی در حاشیه رودخانه اترک، به دلیل شرایط آب و هوایی خاص و استفاده از آب رودخانه اترک برای آبیاری مزارع گندم نقش مهمی در تولید گندم شهرستان کلاله دارد.

چند اثر تاریخی قوچان که تاکنون به ثبت ملی رسیده است :

    آب انبار شهر کهنه قوچان

    رباط شور

    تپه زوباران

    تپه جلیغا سی

    تپه سوزنی

    خرابه شهر عتیق قوچان

    تپه حکم‌آباد

    داغیان تپه بزرگ

    داغیان تپه کوچک

    تپه خلق‌آباد

    گلور تپه (گنبد تپه به نجف‌آباد)

    تپه چکی

    تپه طویل (تپه اکبرآباد)

    کول تپه

    تپه خیرآباد

    گلور تپه (دو تپه)

    منجاق تپه

    غار کلر

    آرامگاه بابا حسین و بی بی

    آرامگاه شاهزاده عبدالرحمن خرق

    خانه قدیمی بحرینی

    کاروانسرای سهل آباد

    چنار تپه

    تپه کربلای جبار

    سنبل تپه

    تپه دیکچه

    ورودی هشتی امامزاده سلطان ابراهیم

    معماری صخره‌ای روستای برسلان

    بقعه شاهزاده سلطان محمود

    انبار قدیمی گمرک باجگیران

    گله دوش تپه و پناهگاه زیرزمینی برسلان

    بنای سردابه ای روستای رهورد

    بیمارستان قدیمی قوچان

    تپه قلعه زاوه و کهنه قلعه

    محوطه تاریخی ارگ روستای مزرج

    تپه دراو (‌ پول )

    تپه حاجی کاهو

    رباط شورچه

    حمام سولاخیها (‌صفا)

    یخدان تاریخی نمد مالها

    حمام شازده

    حمام سرکاری

    حسینیه حاج کریمی

    بازارچه قوچان